Lisans dersleri nihayet sona erdi. Evden ders anlatmak konforlu olsa da hedef kitlenizle iletişim kurmakta yaşadığınız zorluk can sıkıcı olabiliyor. Bakalım başlayan aşılama programıyla beraber bahar döneminde değişen bir şeyler olacak mı? Ders aralarında bir yandan sıcak bir şeyler içerken bir yandan da hazır ekran karşısındayken ilgilendiğim konulardaki son yayınlara göz atarım. Geçenlerde sürmeli kızkuşu olarak adlandırdığımız Vanellus gregarius hakkında yapılmış yeni tarihli (tam olarak 3 Ocak 2021 tarihinde online olarak yayınlanmış) bir yayına rastlayıp not aldım. Geçtiğimiz yıllarda niyetlenip fotoğraflama şansı bulamadığım bu türün başının dertte olduğunu biliyordum. Bu nedenle ilgimi çekti.  

Türkçesiyle “sürmeli kızkuşu”, İngilizcesiyle “sociable lapwing” (Vanellus gregarius) yağmurcungiller familyasında yer alan bir sulak alan kuşu. İngilizce ismindeki “sociable” sözcüğü dilimize “sosyal, toplumcul, arkadaş canlısı” olarak çevrilebilir.  Büyük ihtimalle türün davranışsal özellikleri dolayısıyla böyle bir adlandırma yapılmış. Türün Latince ismindeki  “gregarius” sözcüğü de zaten aynı anlama geliyor. Sürmeli kızkuşu “International Union for Conservation of Nature” (IUCN)”  tarafından soyu “kritik düzeyde tehlike altında” olan bir tür olarak değerlendiriliyor.  Bu nedenle farklı ülkelerin vatandaşı olan çok sayıda araştırıcı yine farklı ülkelerden sağladıkları mali desteklerle bir araya gelerek son yıllarda sürmeli kızkuşunun nüfusunda yaşanan bu dramatik azalışın nedenlerini belirleyebilmek için bir araştırma yaparak yayınlamışlar *(Donald ve ark. 2021). Araştırıcılar yaptıkları çalışmada uydu vericisi taktıkları kuşları göç rotaları boyunca takip etmişler. Materyal-metot konusundaki detayları merak edenler yazının sonunda verdiğim linkten makaleye ulaşabilirler.  Çalışmada güzel tespitler var. Bunları sizlerle de paylaşmak isterim.

Her şeyden önce yapılan araştırmanın sonuçları; sürmeli kızkuşunun nüfusundaki ciddi azalışın temel nedeninin hem göç sırasında hem de kışlama alanlarında karşılaştıkları yasal ve yasadışı avcılık faaliyeti olduğunu gösteriyor. Göç eden kuşlar en fazla Irak ve Suriye geçişleri sırasında avcılar tarafından öldürülüyor. Yapılan gözlemler sürmeli kızkuşlarının bu 2 ülkede özellikle avlanması tercih edilen bir tür olduğunu ortaya koymuş. Bunun dışında göç sırasında yasadışı kuş avcılığı özellikle Azerbaycan’da da çok yaygın. Yapılan tahminler her yıl göç sırasında ortalama olarak 76 ile 630 arasında sürmeli kızkuşunun öldürüldüğü yönünde.

Sürmeli kızkuşunun temel üreme bölgesi Kazakistan ancak türe ait göç rotaları hakkında bilinenler pek fazla değil. Yapılan çalışma türün göç rotaları ve konaklama yerleri hakkında da pek çok veri sağlamış. Sürmeli kızkuşu kuzeydeki üreme alanlarından kışlama alanlarına doğru giderken temelde 2 geleneksel rota izliyor ( **bu rotalara ait görseli yazıya ek olarak veriyorum). Bunlardan ilki daha uzun olan Batı Rotası. Bu rota yaklaşık 5200 km. Batı rotasını izleyen kuşlar Kazakistan’daki üreme bölgelerinden ayrıldıktan sonra güney Rusya ve sonrasında Kafkasya üzerinden Türkiye, Suriye/Irak/Ürdün gibi ülkeleri geçerek Suudi Arabistan ve Doğu Sudan’daki kışlama alanlarına ulaşıyorlar. İkinci rota ise Doğu Rotası. Yaklaşık 2800 km. Bu rotayı kullanan kuşlar ise Kazakistan’dan ayrıldıktan sonra yine güneye yönelerek Türkmenistan ve Özbekistan üzerinden geçerek kışlama alanları olan Pakistan ve kuzeybatı Hindistan’a ulaşıyorlar. Batı rotası daha uzun olduğu için bu rota üzerinde en az dört sonbahar ana mola alanı ve bir ek bahar ana mola alanı bulunuyor. Doğu rotasında ise yalnızca bir sonbahar ve bir ilkbahar göç hazırlık alanı var.

Sürmeli kızkuşları yılın yaklaşık üçte birini üreme alanlarında, üçte birini kışlama alanlarında ve üçte birini ise göç ederek geçiyorlar. Kışlama alanlarına ve göç rotalarına karşı oldukça sadıklar ancak üredikleri bölgeleri değiştirmekten çekinmiyorlar. Göç sırasında mola verdikleri noktalar ile kışlama alanları genellikle bozkır/çöl habitatları ile tarımsal alanların (özellikle nehirler boyunca sulanan ekim alanlarının) kesiştiği noktalarda yer alıyor. Aslında bu tür tüm yaşam döngüsü boyunca tarımsal habitatlara yakın olmayı seviyor. Dünyanın en uzun süredir tarım yapılan bölgelerinden bazılarına olan ileri düzeydeki düşkünlükleri bu etkileşimin binlerce yıl sonunda ortaya çıkmış olabileceğini düşündürüyor. Arap Yarımadası'nda özellikle yeraltı su kaynaklarından yararlanılarak sulu tarım yapılmaya başlanması sürmeli kızkuşunun göç davranışını değiştirmiş. Göç eden diğer pek çok tür gibi sürmeli kızkuşu da yeni ortaya çıkan bu sulu tarım habitatlarında konaklıyor ve hatta kışlıyor. İlk olarak 1950'lerde ortaya çıkan ancak 1980'lerden sonra büyük ölçüde genişleyen bu tarım alanları sürmeli kızkuşunun göç rotasını kısaltmış ve olasılıkla 3. bir rotanın ortaya çıkmasına neden olmuş. Doğu ve batı rotası arasında özellikle İran kıyıları ve Umman’ı içine alan bölgede ortaya çıkan ve “Merkez Rota” olarak adlandırılabilecek bu yeni rota geleneksel rotalara kıyasla henüz daha az kuş tarafından tercih ediliyor. Bunun dışında bir de “Uzak Batı Rotası” olarak tanımlanabilecek 4. bir rotadan bahsedilebilir ki bu da Kuzey Afrika ile İber yarımadası arasında gerçekleşen ve çok az sayıda birey tarafından kullanılan bir rotadır.

Sürmeli kızkuşları göç rotaları üzerinde bulunan az sayıdaki geleneksel mola alanlarında çok kalabalık sayılarda yoğunlaşabiliyorlar. Bu durum küresel nüfusunun yaklaşık olarak 24.000 birey olduğu tahmin edilen bu türü avcılık faaliyetine ve küçük ölçekli habitat değişikliğine karşı oldukça savunmasız hale getiriyor. Çalışma ile belirlenen ilginç noktalardan bir diğeri de batı ve doğu rotası arasında 2400 km fark olmasına karşın her iki rotayı kullanan kuşların da göçe aynı tarihlerde başlayıp bitiriyor olması. Diğer önemli bir nokta ise genç kuşlar ister batı rotası ister doğu rotasını kullanan ebeveynler tarafından yetiştirilmiş olsunlar zaman içinde göç yolu tercihlerini değiştirip diğer rotada da seyahat edebiliyorlar.

Son olarak makalede aralarında Türkiye’nin de bulunduğu Ortadoğu ülkelerinde sürmeli kızkuşunun korunmasına ilişkin pek çok eksiklik bulunduğu ve eğer gerekli tedbirler bir an ön alınmazsa bu güzel türün yok olabileceği vurgulanmış. Umarım insanlık olarak bu zor zamanları aşıp bu güzel türü hayatta tutabiliriz. Hep beraber daha güzel günler görebilmek dileğiyle.

Mehmet Ali DEMİRAL     

Yazının içeriği için kaynak olarak internet ortamındaki bilgi ve verilerden yararlanılmıştır. 

*Donald, P. F., Kamp, J., Green, R. E., Urazaliyev, R., Koshkin, M., Sheldon, R. D. 2021. Migration strategy, site fidelity and population size of the globally threatened Sociable Lapwing Vanellus gregarius. Journal of Ornithology. https://doi.org/10.1007/s10336-020-01844-y

**http://datazone.birdlife.org/species/factsheet/sociable-lapwing-vanellus-gregarius/distribution