Kaşık-gagalı kumkuşu (Calidris pygmaea) yada İngilizcesiyle spoon-billed sandpiper hiç şüphesiz dünyadaki en sevimli kıyı kuşu olmalı. Ama tabii kaşık dediysem aklınıza anneannelerimizin tarhana çorbası yada bulgur pilavı pişirirken kullandığı türden kallavi bir tahta kaşık falan gelmesin. Daha çok minik, gümüş bir çay kaşığı diyelim. Zira bu ufaklık sadece 31-40 gram ağırlığa ve 14-16 cm uzunluğa ulaşabiliyor. Onu dünyanın en ikonik kıyı kuşu haline getiren o efsanevi gagası ise sadece 19-24 mm uzunluğunda. Ancak bu minik dostumuzun başı uzun süredir fena halde dertte. Yalnızca Sibirya’nın uzak kuzeydoğusundaki Chukotsk ve Kamçatka yarımadalarında üremesine rağmen şu anda dünyanın soyu en fazla tehlike altında olan kuş türleri arasında. *IUCN’ye göre türe ait üreyen erişkin sayısı 1970’lerde 2000-2800 çift olarak tahmin edilirken, bu sayı 2000’lerin başında önce 1000 çifte, 2014’de ise sadece 250 çifte düşmüş. 2000-2009 yılları arasında türe ait erişkin birey sayısı her yıl ortalama %26 düzeyinde azalmış. Bu yazıyı yazarken IUCN’nin sayfasına yeniden baktım. Türe ait erişkin birey sayısı yalnızca 246-456 adet görünüyordu. 

Kaşık-gagalı kumkuşuyla ilgili olarak yapılan araştırmalar; 2000’lerin ilk 10 yılındaki şiddetli nüfus azalışının temel nedeninin genç kuşlardaki yüksek ölüm oranı olduğunu gösteriyor. Yuvadan ayrılan genç bireyler ilk 2 yıllarını üreme bölgesinde geçiriyor ve daha sonra Rusya’nın pasifik kıyıları boyunca güneye doğru göçe başlıyor. Japonya, Kore yarımadası, Güney Çin kıyıları boyunca 8000 km civarında yol katederek kışlamak için Bangladeş, Myanmar ve Tayland’a ulaşıyor. Bu yolculuktan sağ çıkarak üreme alanlarına geri dönebilen genç kuşların sayısı ne yazık ki her yetişkin birey başına yılda sadece 0.05 adet gibi son derece düşük bir oranda bulunuyor. Buna karşın yetişkinliğe ulaşan kuşların hayatta kalma oranı ise %76 gibi oldukça yüksek düzeylerde seyrediyor. 2000-2009 yılları arasında genç kuşlarda görülen bu yüksek ölüm oranının temel nedeninin bu dönemde Çin Halk Cumhuriyeti’nde süregelen devasa sosyo-ekonomik değişimler olduğu düşünülüyor. Güneye doğru göçe başlayan genç bireyler dinlenip beslenmek için çoklukla Çin Halk Cumhuriyeti’nin Sarı Deniz (Yellow Sea) olarak adlandırılan Pasifik kıyılarındaki gel-git alanlarında konaklıyor. Ancak özellikle 2000’li yılların başından itibaren süper bir güç olma yolunda dev adımlarla ilerleyen Çin Halk Cumhuriyeti bu dönemde bölgedeki gel-git alanlarını kentsel-endüstriyel yapılaşmaya ve tarıma açarak kuşların konaklama alanlarını büyük oranda tahrip ediyor. Bunun dışında kuşların göç yolları üzerine kurulan tuzaklarla yakalanmaları da çok büyük bir sorun oluşturuyor. 

Neyse ki durumun vehametini fark eden farklı milletlerden bir grup araştırıcı 2009 yılında bir araya gelerek türü kurtarmak amacıyla harekete geçiyor. Rusya, İngiltere ve Çin Halk Cumhuriyeti’nden bilim insanlarının oluşturduğu projeye araştırıcıların ait oldukları ülkeler dışında Avusturalya ve Yeni Zelanda parasal olarak destek veriyor. Projenin temel amaçları ise; (i) Tür için bir koruma ve üretme planı hazırlamak, (ii) Üreme dışı alanlardaki ölümleri azaltmak, (iii) Çin’in Sarı Deniz kıyılarındaki habitat kaybını ve insan yapılaşmasını azaltmak, ve (iv) Türe ait henüz bilinmeyen üreme/dinlenme ve kışlama alanlarını saptamak olarak belirleniyor. Çalışma 2011 yılında kuzeydoğu Sibirya’daki türe ait üreme alanlarında yumurta toplama (kurtarma) faaliyetiyle başlıyor. Toplamda 25 adet yumurta bulunuyor. 12 adet yumurta ve 8 adet civciv Sibirya’dan önce Moskova’ya, oradan Londra’ya ve en sonunda da üretme istasyonunun kurulduğu İngiltere-Slimbridge’e aktarılıyor. Burada büyütülen 13 adet kaşık-gagalı kumkuşu 179 gün sonra Rusya’daki üreme bölgesine geri getiriliyor. Doğadaki her bir yuvada ortalama 1.3 adet civciv ve yalnızca 0.6 adet genç birey hayatta kalabilirken, bu sayı İngiltere’deki üretme tesisinde bulunan her bir yuva için 3.6 adet civciv ve 3.1 adet genç birey oluyor. 2011-2020 yılları arasında proje kapsamında İngiltere’de üretilen ve türün dünyadaki toplam nüfusunun %20’sine tekabül eden toplam 186 adet kaşık-gagalı kumkuşu Rusya’da doğaya bırakılıyor. Bu kuşların bazıları daha sonra 7 farklı ülkede toplamda 800 kez gözlemleniyor. 2017’de ise doğaya bırakılan kuşların Rusya’nın uzak doğusunda üremeye başladığı belirleniyor. 2016 yılında 3 adet bireye uydu vericisi takılıyor. Bu vericiler sayesinde türe ait 4 dinlenme ve 3 kışlama alanı daha keşfediliyor. Kuşların Myanmar’ı baştanbaşa geçtiği, yolculukları sırasında özellikle bazı bölgelerde sis ağlarıyla yasadışı olarak yakalandıkları tespit ediliyor. Bu bilgiler ışığında Çin hükümeti bu yasadışı ağların toplanması için mücadelesini arttırıyor ve Sarı Deniz kıyılarındaki gel-git düzlüklerini dünya doğal mirası ilan ederek korumaya alıyor. Sonuç olarak 2000-2009 yılları arasında yıllık %26 düzeyinde seyreden kaşık-gagalı kumkuşu nüfusundaki azalış oranı, 2014-2020 yılları arasında yapılan özverili çalışmalar sonucu %8’e kadar düşürülüyor. Evet türün sayısı halen azalmaya devam ediyor ancak artık bir umut var. Bilim insanları dünyanın dört bir yanından bir araya gelerek özveriyle çalışırken bu sevimli dostumuzun kısmetine minik kaşığından güzel şeyler çıkıyor.

Mehmet Ali DEMİRAL      

Yazının içeriği için kaynak olarak internet ortamındaki paylaşıma açık bilgi ve verilerden yararlanılmıştır.  

*International Union for Conservation of Nature

Ek Okuma Önerisi:  

Chang, Q., Syroechkovskiy, E. E., Anderson, G. Q., Aung, P., Beresford, A. E., Brides, K., Chowdhury, S., et al. (2020). Post-breeding migration of adult Spoon-billed Sandpipers. Wader Study, 127 (3) https://doi.org/10.18194/ws.00201. 

Fotoğraflar:İlya Ukolov (Rusya) ve Nguyen Mnh Hiep (Vietnam)